Türkiyəli Siyasət Uzmanı, Beynəlxalq Münasibətlər Professoru Hüsaməttin İnaç İRDS Center (BMDAM) – a mövzu ilə bağlı müsahibəsində qeyd edib ki:
Xüsusilə “Tramp sülhü” adlandırılan 28 maddəyə və onun 4 mərhələli keçid prosesinə baxdığımız zaman, bu sülh planının tamamilə Rusiyanın istək və tələblər siyahısı kimi anlaşılması lazım gəlir. Dolayısı ilə burada Ukraynaya çox ağır şərtlər qoyulur. Əvvəlcə Ukrayna ordusunun kiçikləşdirilməsi, silahsızlaşdırılması, Ukrayna Konstitusiyasında NATO-ya qoşulmamaq şərtinin gündəmə gətirilməsi və xüsusilə qısa müddətdə seçkilər keçirilərək Zelenskiyin yerinə yeni bir liderin gətirilməsi kimi şərtlər var. Bundan başqa, NATO-nun irəliləyə bilməməsi ilə bağlı beynəlxalq səviyyədə qoyulan məhdudiyyət də mövcuddur.
Bundan başqa çox mühüm bir məsələ də Rusiyanın işğal etdiyi Donetsk və Luhansk bölgəsinin — yəni “Donbas” adlandırılan hissənin — tamamilə Rusiyaya verilməsi tələbidir. Amma bunu edərkən belə beynəlxalq sistemin qəbul edə biləcəyi, beynəlxalq hüquqa uyğun ola biləcək və ya BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən təsdiqlənə biləcək formada ora Rus ordusunun yerləşdirilməməsi və həmin ərazinin bir növ “tampon zona” kimi müəyyənləşdirilməsi istəyilir. Burada rus dilinin ana dil kimi tətbiqi də tələb olunur.
Bundan başqa, Zaporojye, Xerson kimi — yəni əhəmiyyətli hissəsi, təxminən 2/3-ü Rusiyanın işğalı altında olan — bölgələrdə muxtar idarəetmə yaradılması və burada ən yaxın zamanda plebisit keçirilməklə əslində Rusiyaya birləşdirilməsinin gözlənildiyi görünür. Bunun qarşılığında Ukraynanın bütün bunları qəbul etməsi halında ABŞ və NATO tərəfindən çox güclü təhlükəsizlik təminatı ilə “mükafatlandırılması” nəzərdə tutulur. Yəni, plana görə, əgər Rusiya yenidən hücuma başlasa, bu, artıq NATO-ya və ABŞ-a hücum kimi qiymətləndiriləcək və Rusiyaya qarşı güclü embarqolar yenidən tətbiq olunacaq. Bu mərhələdə Rusiyaya sanksiyaların tədricən aradan qaldırılması məsələsi də gündəmə gəlir.
Beləliklə, ümumi çərçivəyə baxdıqda Ukraynanın qətiyyən qəbul etməsi mümkün görünməyən bir razılaşma ortaya çıxır. Çünki Zelenski — hər nə qədər Avropanın maraqları üçün öz ölkəsini qurban verən bir kukla kimi tanınsa da — tarixə öz torpaqlarını Rusiyaya, yəni işğalçı və imperialist bir gücə təslim etmiş lider kimi düşmək istəmir. Burada ən böyük narazılıq məhz Avropadadır. Çünki Avropa liderlərinə soruşulmadan bu plan irəli sürülüb. Demək olar ki, Tramp öz masasından qalxmadan, sadəcə Putinlə telefon danışığı edərək son 1 ayda bu plana son şəklini verib.
Dolayısı ilə, əgər bu razılaşma imzalansa, Ukrayna bölünmüş, parçalanmış, suverenliyini və şərəfini itirmiş bir dövlət kimi tarixə düşəcək; amma imzalanmasa da, Putin işğal etdiyi torpaqları qoruya bilməsə, Rusiyanın parçalanması və Putin hakimiyyətinin tamamilə çökməsi gündəmə gələcək. Çünki Putin 4 il ərzində bu savaşı mütləq qələbə ilə bitirəcəyinə söz vermişdi və xalqını ağır sanksiyalara məruz qoymuşdu. Buna baxmayaraq, işğal etdiyi torpaqları özünə birləşdirə bilməsə, Putinin də sonu gələcək.
Ortada çox mürəkkəb bir proses gedir və bu prosesin nəticəsində xüsusilə Avropanın ciddi şəkildə narahat olduğu bilinir. Nitekim G-20 sammitində də bu məsələ gündəmə gətirildi və Trampın 27 Noyabr — yəni Cümə axşamına qədər verdiyi bir müddət var. Amma görünür ki, G-20 ölkələrinin edə biləcəyi çox bir şey yoxdur. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, Tramp bu sülh prosesini tamamilə özünə aid etmək istəyir və heç bir başqa aktora rol və ya pay vermək istəmir.
Dolayısı ilə, 27-sinə qədər olan dövrdə Zelenski digər Avropa liderləri və Türkiyə ilə vacib məsləhətləşmələr apardıqdan sonra cavabını verəcək. Onun ilk açıqlamasında bu planı “ölüm-qalım məsələsi” adlandırması da bundan irəli gəlir. Ya bu maddələri qəbul edərək suverenliyi məhdudlaşdırılmış, müstəqilliyi sorğulanan bir dövlət kimi yoluna davam edəcək, ya da ABŞ dəstəyi olmadan, Avropadan da yalnız qismən dəstək ala bilən Ukraynanın ölüm-dirim savaşı qaldığı yerdən davam edəcək. Çünki hazırkı mərhələdə Rusiyanın mövqeyi xeyli güclüdür. İllərdir tətbiq olunan sanksiyalar Rusiyanın iqtisadiyyatını çökdürmədi və Rusiyanın geniş daxili resursları, eləcə də Çin, İran, Hindistan və Şimali Koreyadan aldığı dəstək səbəbilə sursat problemi də yoxdur. Amma Ukrayna artıq bundan sonra sursat tapa bilməyəcək və Avropa ilə NATO dəstəyi də xeyli azalacaq.
Mənim təxminim budur ki, Avropa liderləri bu müzakirələrdə maksimum dərəcədə Ukraynanın xeyrinə müəyyən güzəştlər əldə etmək üçün vasitəçilik edəcəklər və bir şəkildə Ukraynanın hüquqlarını qorumaq üçün planın yenidən nəzərdən keçirilməsini istəyəcəklər. Bunun nə qədər mümkün olacağını zaman göstərəcək, lakin onlar 27-sinə qədər bu səylərini davam etdirəcəklər. Mən isə nəticə etibarilə təəssüf ki, Ukraynanın bu razılaşmanı imzalamaqdan başqa çarəsinin qalmadığını düşünürəm.
Çünki Tramp və Putin gizli və qeyri-əxlaqi bir anlaşma imzalamış vəziyyətdədirlər. Bu anlaşmaya görə Ukraynanın yeraltı Rusiyaya, yerüstü isə Amerikaya məxsus olacaq; başda nadir elementlər olmaqla yeraltı sərvətlər ABŞ-a veriləcək, yerüstü zənginliklər isə Rusiyaya buraxılacaq. Bu bəlkə də çoxdan əldə edilmiş gizli bir razılaşmanın nəticəsidir və Avropanın buna qarşı dayanacaq gücü olmadığı qənaətindəyəm.
Ukrayna lideri Zelenski hər nə qədər öz xalqının müstəqilliyi üçün savaşırmış kimi görünsə də, bu günkü vəziyyətdə Qərbin maraqları üçün istifadə edilən və işi bitəndə kənara atılan bir kuklaya çevrilib. Burada əsl məqsəd Rusiyanı yıpratmaq idi; müəyyən qədər buna nail oldular, amma Rusiyanı tam çökdürə bilmədilər. ABŞ isə bu proses daxilində Avropanı gerçəkdən zəiflətdi. Hem Rus qazı və neftindən məhrum edilən Avropa, həm də Çinlə bağladığı dünyanın ən böyük ticarət anlaşmasını ləğv etmək məcburiyyətində qaldı. Nəticədə Avropanın lokomotiv dövləti olan Almaniya belə bu gün ciddi iflas təhlükəsi ilə üz-üzədir. Bu isə yeni dünyanın qurulmasında mühüm parametr kimi qarşımıza çıxır.
Turan Əlizadə
