Beynəlxalq Münasibətlər və Diplomatiya Araşdırmaları Mərkəzinin Sədr müavini, Politoloq Teymur Qasımlı Hafta.az-a verdiyi müsahibəsində qeyd edib:
– Oktyabrın 13-də Türkiyə, Qətər, ABŞ və Misir liderləri ilə Yaxın Şərq Sülh Sammiti ilə birlikdə Qəzzada atəşkələ bağlı yekun müqavilənin imzalanmasından bir həftə ötməmiş, atəşkəs pozuldu. Bəs bundan sonra nə baş verə bilər? Sizcə, ABŞ prezidenti Donald Trampın yeni gərginlik ABŞ prezidenti Donald Trampın imzalanmasını dəstəkləmək üçün tərəflər arasında imzalanmanın yüksək deyilmi?
– Misirdə Qəza ilə bağlı imzalanmış sənəd, Misir və ABŞ, Türkiyə, Misir və Qətərin atəşkəslə bağlı bəyanatıdır. Oradakın heç biri nə İsrailin Qəzzaya, nə də silahlı, “HƏMAS İsrailə hücum etnə hücum edib. Bunu həm Türkiyə prezidenti, həm də xarici işlər naziri etiraf edib. Misir sammitinə razılıq verməkdə Netanyahunun əsas məqsədlərindən biri əsirlərin geri qaytarılması idi. Düzdür, fələstinlilər və “HƏMAS” üzvlərinin və İsrail əsirliyində olanların xeyli hissəsi geri qaytarıldı. Fəqət, burada Donald Trampın da öz oyunları, öz qaydaları və planı var. Onun planının icrasına da Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri Toni Bleyer başçılıq edir…
Misirdəki sammitdə İsrail Baş naziri və “HƏMAS” liderlərinin iştirak etməməsi heç də təsirli deyil. Görünür, Amerika Birləşmiş Ştatlarından Türkiyə ilə xahiş edib ki, “HƏMAS”ı bu sülh sammitinin məqsədi üçün yola gətirsin. “HƏMAS”a qarşı çox ağır qoyulmuşdu. Bəziləri qəbul edilsə də, digərləri də qəbul olunmayıb. İsrail tərəfini yola gətirən Tramp administrasiyası oldu. Burada “pərdəarxası” bunlar idi…
Onu da diqqətinizə çatdırıram ki, Qəzzanın bərpası və sağlamlığa əminəm. Bu plan həyata keçirilə bilər-keçiriləcək… Əgər İsrail və Fələst hakim qüvvələr arasında sülh müqaviləsi imzalanmasa da, ancaq münaqişəni həll edəcək. Həmçinin Fələstin dövləti qurulmadığı bu prosesin nə qədər uzanacağı bilinmir. Belə vəziyyətlərdə İsrailin Qəzzaya və fələstinlilərin yaşadıqları digər bölgələrə hücumlarının davamı qaçılmazdır. Fələstin dövlətinin qurulması məsələsi altında sualdır. Məlumdur ki, 1948-ci ildən bəri İsrailin bütün rəhbərləri Fələstin dövlətinin qurulmasına qarşı çıxmaq və çox güman ki, bundan sonra da bu cür bir layihəni əngəlləyəcəklər. Bir sözlə, Qazzadakı vəziyyətin həlli yalnız Fələstin dövlətinin qurulması ilə mümkün ola bilər. İndiyə qədər ki, münaqişənin həlli üçün heç bir konkret və dayanıqlı əsas yoxdur.
– Necə hesab edirsiniz, Budapeştdən sonra gözlənilən Tramp-Putin görüşü baş tutacaqmı? Əgər baş tutarsa, bu görüşdə Ukraynada ədalətli sülhə doğru real bir addım atıla bilərmi?
– Birincisi, qeyd etmək lazımdır ki, bu görüş planlaşdırılmış bir görüşdür. Peskov da bunu edib. Putinin beynəlxalq əlaqələr üzrə köməkçisi Uşakov da bunu edib. Tramp düşünmək kimi ziddiyyətli fikirlər səsləndirir. Son nəzarətə görə, o, Ağ evdə nəzarətə deyib ki, iki gün ərzində Budapeşt görüşü ilə bağlı qərar veriləcək. Bütün bunlarla belə, hesab edirəm, hazırlıqlar gedir və hər hansı bir fövqəladə olay aydın şəkildə yaranmasa, bu görüş baş tutacaq. Zənnimcə, ABŞ və Rusiya liderlərinin görüşü üçün Slovakiyanın tərəfi Bratislava daha bir məkana uyğun ola bilər, belə ki, bu ölkə Rusiyaya daha yaxın mövqedə olsa da, görüşün dayandırılması üçün şərait yarada bilərdi… Ukraynada ədalətli sülhə doğru hər hansı bir addım atılacaq məsələyə gəlincə, bu görüş ciddi bir irəliləyişlə gözləniləndir. Ola bilər, bu görüşə sürpriz kimi Zelenski də qatılsın. O da Budapeştdə belə bir görüşə qərar verdiyini edib. Ukraynanın çox sərtdir. Buna səbəb, bir yandan, Macarıstan sənədlərinin putinpərəst illərindədir, həm də Budapeştdə 1994-cü ildə imzalanmış nüvə silahları ilə bağlı şirkətin xatırlanması da məsələyə əlavə olaraq əlavə olunur.
1994-cü ilin dekabrında Budapeştdə səfər-in konfransında Belarus, qazanc və Ukraynanın nüvə silahının yayılması müqavilə bağlanması ilə bağlı təhlükəsizlik təminatlarını təmin etmək üçün üç nüvə dövləti, Rusiya, ABŞ və Böyük Britaniya, sonradan Fransa və Çin memorandumu imzalanıb. Memorandumda, həmçinin Ukrayna, Belarus və ərazinin ərazisinə və ya siyasi müstəqilliyinə qarşı ola biləcək təhdidlərə və ya güc tətbiqinə qarşı təhlükəsizlik təminatları öz əksini tapdı. Bu memorandum əsasında 1994–1996-cı illər arasında Belarus, Ukrayna və Ukrayna nüvə silahlarından imtina etmişdilər. Fəqət, dəqiq ki, zaman bu təhlükəsizliyin Ukraynanın təhlükəsizliyinin qorunması üçün heç bir təhlükə olmadığı göstərilib…
Bütün hallarda Budapeşt görüşü baş tutsa da, əvvəldən dediyim kimi, onlarla görüşdən ədalətli sülh prosesi ilə bağlı gözləntilərim yoxdur. Zənnimcə, Putin bu görüşdə “Tutduğum əraziləri saxlayıram”, – deyəcək, Zelenski Rusiya qoşunlarının işğalından ərazini çıxaracaq. Təbii ki, Rusiya ilə razılaşmayacaq.
– Ukrayna ekspertləri iddia edirlər ki, NATO-nun ərazisinə, çox dron və qırıcı hücumlarından sonra, Avropa ilə Rusiyaya qarşı mübarizədə ortaq məxrəcə gələ bilmir. Bunun arxasında Putinə hücum edə bilər. Sizcə, belə bir hücum nə real ola bilər və NATO-nun buna reaksiyası necə olar?
– Tramp hücuma nəzarətdən sonra Putin Avropaya hibrid hücumları intensivləşdirib. Məsələn, Polşaya, ardınca Almaniyanın Münhen hava limanına, Danimarkanın hücumuna dron hücumları, Estoniyaya qırıcı hücumları və s. kimi qəribə olaylar baş verib. Ola bilər ki, bu, Rusiya ilə ABŞ arasında razılaşdırılmış oyundur. Rusiya Avropaya, NATO-ya qarşı bu hücumları təşkil edir, ABŞ ilə birlikdə bu ölkə rəhbərlərinə çatdırır ki, görürsüz, biz olmasaq, Putin sizi məhv edə bilər. Amma Bayden administrasiyası zamanı belə hadisələr baş vermir… Konkret Estoniyaya hücumlara gəlincə, əldə etmək lazımdır ki, həmin Baltikyanı ölkədən rusdilli yaşayış və rusiyapərst qüvvələr var. Rusdilli münasibətə münasibəti bəhanə edən Kreml digər Baltikyanı və kimi, Estoniyaya da qarşı xüsusi kin-nifrət bəsləyir. Putin qüvvələri Estoniya, Narva nə vaxt, necə hücuma keçəcək… Bu yaxınlarda NATO Baş katibinin Rusiya NATO-ya, Avropa dövlətlərinə qarşı müharibə elan edildi… Bununla belə, Estoniyanın da NATO-nun fəaliyyətini unutma və bu mənada belə bir hücum Rusiya üçün çox riskli olardı və bu halda onun ikinci Ukrayna bataqlığı yaranacağı ehtimalı böyükdür. Nəzərdən qaçırmayaq ki, NATO üzvləri arasında Rusiya ilə münasibətlərə həm də praqmatik yanaşmalar mövcuddur. Hər bir üzv ölkə fərqli maraqlara sahibdir, bəzi hallarda NATO üzvləri Ukraynaya tam dəstək vermirlər. Sözsüz, Amerika, NATO Estoniyanı müdafiə etmək üçün güc göndərə bilər, lakin, dünya siyasətinin mürəkkəbliyi bu mümkün alındığında çətin olacaq. Estoniyanın öz mübarizəsi də vacibdir; dövlət və xalq bu cür bir işğala qarşı çıxmalıdır. Hesab edirəm ki, estonlar hər zaman öz torpaqlarını qorumağa hazır olan bir xalqdır… Təhlillər göstərir ki, Putinə yaxın nəinki Estoniyaya, hər hansı digər postsovet, yaxud Avropa ölkəsinə hücum etməyə cəsarət göstərməyəcək. Rusiya onsuz da Ukraynada xirtdəyəcən bataqlığa batıb.
– Prezident İlham Əliyev Astanadakı çıxışında qeyd etdiyi kimi, Ermənistana təhlükədən daşınacaq Azərbaycanın ərazisinə vergi nəzarəti altındadır. Belə bir şəraitdə, necə hesab edirsiniz, Azərbaycan–Ermənistan Yekun Sülh Sazişinin imzalanması yaxınlığında mümkün ola bilərmi? Həmçinin hüquqi qüvvədə hansı obyektiv və subyektiv şəxslər Sülh Sazişini ləngidə?
– Ermənistanın Konstitusiya ilə bağlı referendumu 2026-cı ilin yayındakı parlament seçkilərindən sonra keçirilməsi gözlənilir. Mən iki ölkə arasında qarşılıqlı etimadı gücləndirən addımların artdığını görürəm. Hələlik, Azərbaycan–Ermənistan Yekun Sülh Sazişinin imzalanmasının yaxın gələcəkdə baş verəcəyini düşünmürəm. Bu prosesin çox yavaş və mərhələli şəkildə irəliləyəcəyini zənn edirəm. hələ həll olunmamış ehtiyac var; İçərisində, sərhəddə, delimitasiya, demarkasiya, şirkət üçün digər texniki və hüquqi hüquqi və sair Gələcəkdə, adı ilə, ilin sonuna yaxın və ya 2026-cı ildə bu cür müqavilənin imzalanması şanslar yaranacaq. Bu, təbii ki, hər iki tərəfin siyasi iradəsinə və beynəlxalq faktorların rolu ilə bağlı olacaq…
– “Bildiyiniz kimi, avqustda Vaşinqton sammitinin nailiyyətlərindən biri TRIPP layihəsidir. Bu sözləri də İlham Əliyev Astanada söyləyib. Sizcə, sülh müqaviləsi imzalanmamış Zəngəzur yolunun açılması mümkün olacaqmı?
– Prezident İlham Əliyev Astanada başqa bir fikir səsləndirib. O, Zəngəzur yolunun 2028-ci ilə qədər açıla bilər. Bu, çox yalnız bir azdır, ancaq bu layihə Ermənistanla deyil, Cənubi Qafqaz regionunda iqtisadi gücləndirəcək bir addım olacaq. Zəngəzur yolunun açılması, sülh müqaviləsinin imzalanmasından əvvəl baş verə bilərmi? Mən düşünürəm, hazırda bu məsələnin reallaşması üçün çox sayda diplomatik və siyasi danışıqlar mövcuddur. Ermənistanla, bu məsələ ilə bağlı, etimadın tam bərpası bu cür addımların atılmasını çətinləşdirmək üçün. Layihə layihələri həyata keçirilir və hər iki tərəf arasında bir müddət əvvəl dəhlizin istifadəyə verilməsi müzakirə edilir… İlham Əliyevə görə, Zəngəzur yolunun açılması ilə bağlı bəzi perspektivləri və gözləntiləri var. Təbii ki, bu cür layihələr və tranzit əlaqə məsələləri bir çox məqamlardan əldə etmək. Bu da o deməkdir ki, TRİPP layihəsinin reallaşması, yalnız sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra, paralel olaraq da baş verə bilər. Sözsüz, bu, çox mürəkkəb bir prosesdir, amma 2028-ci ilə qədər bu layihənin həyata keçirilməsi, yəni Zəngəzur yolunun açılması mümkündür…
