Türkiyəli Siyasət Uzmanı, Beynəlxalq Münasibətlər Professoru Hüsaməttin İnaç İRDS Center (BMDAM) – a mövzu ilə bağlı müsahibəsində qeyd edib ki:
Tramp səkkiz ay ərzində səkkiz fərqli sülh razılaşması əldə etdiyini iddia edir; lakin bu iddialar nə realistdir, nə də yerə real təsir göstərir. Trampın siyasəti maksimalist tələblər irəli sürməklə zəif tərəflərə təzyiq göstərmək və bununla da müvəqqəti barışıq görüntüsü yaratmaqdan ibarətdir. Lakin bu proseslər problemin əsasını həll etmir; onlar sadəcə olaraq “sülh”ün səthi görünüşünü verirlər.
Üstəlik, Trampın irəli sürdüyü sülh təşəbbüslərinin bir çoxu onun səlahiyyət müddəti ərzində əslində həyata keçirilməyib. Məsələn, Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh prosesi 2025-ci ilin martında başa çatıb, layihə hazırlanıb və sadəcə səsverməni gözləyirdi. Bunun üçün konstitusiya dəyişiklikləri tələb olunduğu üçün 2026-cı ilin iyun seçkilərindən sonra referendumun keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin Tramp öz siyasi məqsədləri üçün bu prosesi elə göstərib ki, sanki özü təşəbbüs edib.
Oxşar vəziyyət Hindistan və Pakistan münasibətlərində də müşahidə olunub. Hindistanı tariflərlə məcbur etməklə, başqa sözlə, onları təzyiq altında məcbur etməklə, bununla da sülh görüntüsü yaratmaqla. Lakin Kosovo ilə Serbiya arasında hələ də davamlı sülh əldə olunmayıb. Bölgədə gərginlik yüksək olaraq qalır və Rusiyanın istənilən vaxt döyüşləri yenidən alovlandırmaq imkanı var.
Qəzzada atəşkəsə baxanda da oxşar mənzərə ortaya çıxır. Oktyabrın 10-da Şarm əl-Şeyxdə imzalanan atəşkəs razılaşmasına baxmayaraq, İsrail Trampın təklif etdiyi şərtləri yerinə yetirməyib. Girovların azad edilməsinə baxmayaraq, bölgə kifayət qədər ərzaq və tibbi yardımdan məhrum olaraq qalır. Atəşkəsə baxmayaraq, təxminən 250 mülki vətəndaş həyatını itirib.
Afrikadakı nümunələr də eyni dərəcədə uyğunsuzdur. Tramp Sudanda sülhə nail olduğunu iddia etsə də, ölkədə yenidən müharibə alovlanıb. Eynilə, Somalidə də vəziyyət münaqişə ərəfəsindədir. Qısacası, Tramp hər hansı məsələyə zəmin yaratmaqdansa, “sülh əldə olundu” iddiası ilə qısamüddətli, dəbdəbəli addımlar atır. Bu cür təşəbbüslər tez-tez möhtəşəm mərasimlər və digər dövlət başçılarının iştirakı ilə təqdim olunur; lakin reallıqda bu sülh müqavilələri səthi və müvəqqəti xarakter daşıyır.
Amerika qlobal hegemon güc olaraq, ən azı müəyyən dəyərlərə əsaslanaraq fəaliyyət göstərir və ədalətli və ədalətli sülh üçün çalışırdı. Bu gün bu anlayış tamamilə yox olub. ABŞ artıq ədalət hissi ilə deyil, güclülərin tərəfində olmaq düşüncəsi ilə hərəkət edir. Trampın “sülh” gətirdiyini iddia etdiyi bölgələrdə onun əsl məqsədi nadir torpaqları, neft və təbii qaz ehtiyatlarını istismar etməkdir.
Məsələn, Tramp Nigeriyada “müsəlmanların xristianları öldürdüyünü” iddia edirdi, amma həqiqət bunun əksidir. ABŞ, İsrail və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin dəstəklədiyi Boko Haram təşkilatı bölgədəki müsəlman əhalini qırğına aparır. Buna baxmayaraq, Tramp “sülh gətirmək” bəhanəsi ilə bölgəyə müdaxilə etməyə çalışır. Bununla belə, Nigeriya dünyanın neft ehtiyatlarına görə səkkizinci yeri tutur və Trampın əsas məqsədi bu resurslara nəzarət etməkdir.
Oxşar vəziyyət Venesuelada da var. Tramp administrasiyası iddia edir ki, bu ölkə narkotik ticarəti və miqrasiya təşkilatları vasitəsilə ABŞ-da sabitliyi pozur. Bununla belə, əsl məqsəd Venesuelanın zəngin neft və təbii qaz ehtiyatlarını ələ keçirməkdir. Amerikanın hazırkı dövlət borcu təxminən 40 trilyon dollar, ümumi daxili məhsulu isə cəmi 26-27 trilyon dollardır. Bu borcun ödənilməsi faktiki olaraq mümkün deyil. Tramp “sülh gətirmək” bəhanəsi ilə təbii sərvətlərlə zəngin, lakin geosiyasi cəhətdən zəif olan ölkələrə rüsumları artıraraq müdaxilə edərək bu borcu azaltmağı və “Amerika iqtisadiyyatını xilas edən lider” kimi tarixə düşməyi hədəfləyir.
Bütün bunlarla yanaşı, Trampın məqsədlərindən biri də Nobel Sülh Mükafatını qazanmaqdır. Barak Obamanın mükafatı heç bir nəzərəçarpacaq nailiyyət əldə etmədən qəbul etməsi də eyni şəkildə Trampı özünə üstünlük verməyə sövq edib. Lakin onun bu məqsədə çatmaq üçün göstərdiyi səylər əsasən səthi olub.
Nəticə olaraq, Tramp son dərəcə praqmatik liderdir. Onun siyasi üslubu problemlərin mahiyyətini dərk etməkdən uzaqdır, qalıcı həll yolları yaratmaq niyyətində deyil, sadəcə olaraq öz imicini yüksəltməyə çalışır. Amerika artıq bir vaxtlar olduğu güclü dövlət deyil; getdikcə hegemon gücünü itirir, Trampın dövründə də etibarını itirir.
Bununla belə, Türkiyə dünyada vasitəçi güc kimi mühüm rol oynayır. Ədalət və ədalətin tərəfdarıdır, lazım gəldikdə sülhə töhfə verir, hətta öz resurslarından istifadə edir. Buna görə də Trampın nail olduğunu iddia etdiyi sülh səylərinin heç birinin qalıcı olma ehtimalı yoxdur. Bunlar sadəcə əlamətdar səylərdir və çox güman ki, şərtlər tez bir zamanda əvvəlki vəziyyətinə qayıdacaq.
Turan Əlizadə
