Türkiyəli Siyasət Uzmanı, Beynəlxalq Münasibətlər Professoru Hüsaməttin İnaç İRDS Center (BMDAM) – a mövzu ilə bağlı müsahibəsində qeyd edib ki:
Tramp və Si Tsinpin arasında çoxdan gözlənilən görüş Cənubi Koreyanın Busan şəhərində baş tutub. Məlum olduğu kimi, Tramp hakimiyyətə gələndən bəri uzun müddətdir ki, Çin və ABŞ arasında ciddi ticarət müharibəsi və gərginlik yaşanır. Trump, tarifləri demək olar ki, tətbiq olunmayan səviyyəyə qaldıraraq Çinə təzyiq göstərməyə çalışarkən, Çində saxlanılan nadir elementlərin ABŞ-a satışına ciddi məhdudiyyətlər qoydu. Bu dövrdə hər iki tərəf bir-birinin mövqeyini ölçüb-biçdi, bir-birinin variantlarını sınadı və alternativlərin mümkünlüyünü araşdırmağa başladı. Bununla belə, hər iki tərəf son nəticədə bunun itkilərlə nəticələnəcəyini başa düşdü və münasibətlərin daha da gərginləşməsinin və ticarət müharibəsinin genişlənməsinin qarşısını almağın faydalı olacağına inandı. Həqiqətən də bu görüşdən sonra Tramp gömrük tarifini 57 faizdən 42 faizə endirdi. Si Tsinpin bənzər şəkildə nadir elementlərin, xüsusən də çiplər və maqnitlər kimi bəzi əşyaların, eləcə də istifadə olunan materialların ixracına qoyulan məhdudiyyətləri əhəmiyyətli dərəcədə qaldırdı. Burada iki tərəfin əslində fərqli prioritetləri var. Məsələn, bildiyiniz kimi, Çin xüsusilə 2013-cü ildə Qazaxıstanda “Kəmər Yolu” layihəsini elan etdi. Buna uyğun olaraq, Pekin və Londonu həm quruda, həm də dənizdə birləşdirən ticarət dəhlizinin yaradılması üçün səylərə başladı. ABŞ müxtəlif vaxtlarda bunun qarşısını almağa, gecikdirməyə və mümkünsə tamamilə aradan qaldırmağa çalışıb. Çünki Çin ticarət müharibələrində qalib gələrsə və ABŞ 40 trilyon dollarlıq borcunu ödəmək üçün mübarizə apararsa və öz-özünə uduzsa, ABŞ rəsmiləri ABŞ-ın parçalanmasına gətirib çıxara biləcək bir prosesin başlanğıcını görürlər. Çünki ABŞ qlobal hegemon güc olduğu üçün təxminən 50 ştata nəzarəti saxlaya bilir, lakin ABŞ ikinci ən böyük güc mövqeyinə düşərsə hərbi və iqtisadi cəhətdən bu 50 ştatın dağılma ehtimalı xeyli artır. Bu məqsədlə ABŞ Çinə təzyiq göstərdi, lakin Çin əvvəldən son dərəcə müdrik mövqe nümayiş etdirdi, sülh yolu ilə hərəkət etdi, heç vaxt hərbi gücündən istifadə etmədi və müxtəlif münaqişə zonalarında, xüsusən də Yaxın Şərqdə, Cənubi Qafqazda və ya Afrikada ABŞ ilə hərbi rəqabətə girmədi. Əvəzində iqtisadi əlaqələr vasitəsilə qlobal nüfuz qazanmağa çalışıb. Bu baxımdan əhəmiyyətli fərq var. Lakin hakimiyyətə gəldikdən sonra Tramp dünyaya sülh gətirmək bəhanəsi ilə hərəkət edir, eyni zamanda, hətta öz müttəfiqlərini də qəzəbləndirən addımlar atıb. O, istisna və istismar taktikası tətbiq edib. Bildiyiniz kimi, son vaxtlar o, Avropanın dağılmasına səbəb olacaq prosesin təşəbbüskarı olub. Xüsusilə Rusiya qorxusunu artırmaq üçün Ukrayna müharibəsindən sui-istifadə edərək, o, Çin ilə Avropa İttifaqı arasında ticarəti kəsdi və Avropanın Rusiyadan ucuz təbii qaz və enerji almasına əhəmiyyətli dərəcədə mane oldu. Üstəlik, Ukrayna müharibəsində ilk növbədə Putinin tərəfini tutaraq, Ukraynaya bütün silah və maliyyə dəstəyini tamamilə kəsdi. Bundan sonra Avropa yalnız Amerika silahlarını, sursatlarını və ya lazımi material və avadanlıqları pulunu ödəməklə əldə edə biləcək. Ona görə də bu, Avropanı öz ordusunu yaratmağa sövq edir və bu, çox çətin prosesdir. Pul tapıb silah əldə etsə belə, bu proses son dərəcə çətin olacaq, çünki güclü müdafiə və təhlükəsizlik arxitekturası yoxdur və İkinci Dünya Müharibəsindən bəri yeni, güclü ordu yaratmaq üçün heç bir səy göstərməyib. Ona görə də bütün bu amilləri nəzərə alsaq, ABŞ və Çin arasında yeni qurulan münasibətlər kifayət qədər əhəmiyyətlidir. Bu, Avropanı əhəmiyyətli dərəcədə arxayınlaşdıracaq, Çinlə Avropa ticarətinin bərpasında mühüm rol oynayacaq və inanıram ki, bu, həm də onlara rahatlıq hissi verəcək.
Hüsamettin İnaç
Turan Əlizadə
